Euthanasie blijft een heikel punt

Als een artikel verschijnt in een internationaal tijdschrift met naam als The New Yorker over dat klein landje over de oceaan, zouden de meeste commentatoren de opiniepagina's vullen. Alleen gaat het artikel van The New Yorker over het falend euthanasiebeleid en is dus niet politiek-correct. Buiten wat opiniebijdrages van De Morgen gaat dit ongemerkt voorbij. Geen interview in TerZake, Reyers Laat of De Zevende Dag voor Tom Mortier (een euthanasiecriticus en hoofdgetuige van het artikel in The New Yorker). Geen Koppen of Telefacts reportage. Waarom zwijgen we in Vlaanderen?

Eenzijdig debat

De opiniebijdrages waren eigenlijk positief over het onderwerp. De journalist van The New Yorker (Rachel Aviv) kreeg lovende woorden van Willem Lemmens: "zeldzaam hoog niveau". Spijtig genoeg waren andere commentatoren negatief tot zelfs destructief: van een voorzichtige waarschuwing van eenzijdigheid tot zelfs een frontale persoonlijke aanval op Tom Mortier.

Het was dan ook die laatste aanval die mij deze blog heeft doen schrijven. Het was ronduit schrijnend. Een dokter voelt zich genoodzaakt Tom Mortier te diagnosticeren en een medisch advies te geven:
"Maar je hoeft geen details te kennen of expert te zijn om uit Avivs tekst te begrijpen waar Tom Mortier aan lijdt: pathologische rouw, een welbekende klinische entiteit die vooral voorkomt wanneer mensen een verstoorde en door schuldgevoelens doordrongen relatie hadden met de overledene. (...)

Mortier heeft recht op empathie, medelijden en therapie. In plaats daarvan ging hij voor zelfbehandeling, met rechtsgedingen tot bij het Europees Hof van de Mensenrechten. We mogen hopen dat het bereiken van miljoenen lezers, onder wie die van De Morgen, zijn lijden zal verzachten."
Ik sluit mij dan ook aan bij Willem Lemmens:
"De kinderen die de moed hebben te getuigen over zo iets intiem als de dood van hun moeder, worden hier en daar verdacht gemaakt als psychisch labiel. Dit zijn ernstige aantijgingen, waarvoor geen enkele aanwijzing is. Het getuigt bovendien van een verregaand gebrek aan empathie. Vreemd voor artsen die euthanasie als een daad van mededogen zien."
Zulke giftige opmerkingen zijn niet nodig, ongepast en is een schending van de deontologische code. Het moet ronduit pijnlijk zijn voor de desbetreffende persoon om zijn verhaal gebanaliseerd te zien worden als zijnde een psychische ziekte.

Deze eenzijdigheid is wat kwalijk is in dit debat. Ofwel ben je een labiele, oerconservatieve katholiek of een eminente, verlichte liberaal. Er is geen middenpositie.

Euthanasie en euthanasie

Er is vooreerst euthanasie en euthanasie. Niemand stelt het typisch voorbeeld in vraag: een terminaal zieke mens die onnoemelijk veel lijdt. Het is een daad van mededogen om deze te verlossen van zijn/haar pijn. Het is een open-and-shut case, er is weinig debat voor nodig. Buiten de karikaturale oerconservatieve katholiek zal niemand daar problemen van maken. Het euthanasiedebat gaat daar in de vele gevallen niet over.

Nee, het gaat over de randgevallen. Wat met iemand met dementie die zit weg te kwijnen? Wat met iemand wiens geslachtsoperatie is mislukt? Wat met een veroordeelde moordenaar die geen ontsnapping ziet dan de dood? En als laatste, wat met een moeder die van depressie naar depressie sukkelt en door familieproblemen uiteindelijk de dood kiest? Die laatste is de essentie van het artikel in The New Yorker.

Het gaat vaak over relatief gezonde personen die lijden in de psychische zin. Het is de vraag of er geen andere uitweg was. Waren deze personen uitbehandeld? Was er alles gedaan om de persoon te helpen? In het geval van Tom Mortier en zijn moeder waren er familiale problemen, problemen die niet overkomelijk waren en konden opgelost worden. De dokter die de euthanasie heeft uitgevoerd heeft gefaald om alle andere opties te overwegen.

Het is dan ook onbegrijpelijk dat sommige commentatoren een mogelijk medische fout omdraaien naar een psychische ziekte. Het is wel begrijpelijk als men hun wereldbeeld bekijkt.

De ethiek achter euthanasie

De grondgedachte van de euthanasie is de autonomie. Autonomie betekent zichzelf tot wet verheffen, de ultieme zelfbeschikking van het individu. Het is de capaciteit van een rationeel individu om over zijn/haar lot te beslissen volgens een geïnformeerde, ongedwongen afweging. De autonomie van het individu is dan ook de kern van het liberalisme, hier ontspruit de liberale gedachte van individuele verantwoordelijkheid.

Soms wordt autonomie als Kantiaans maxim (een universeel toepasbaar principe waarvan iedereen rationeel mee eens kan zijn) op een sokkel geplaatst als dé ethische leidraad van het westen. Het is een ideologische keuze om dat te stellen. Er zijn nochtans genoeg ethische en rationele tegenargumenten om autonomie in vraag te stellen als het over euthanasie gaat.

De zorgethiek is een voorbeeld van een ander perspectief. Oorspronkelijk was deze een puur feministische ethische theorie maar vandaag is dit de leidraad van de gezondheidszorg. De centrale gedachte van de zorgethiek is dat mensen geen losstaande individuen zijn. Ze zijn verbonden met andere mensen in een netwerk van relaties: familie, vrienden, kennissen maar evenzeer hulpverleners. Een keuze die men maakt heeft niet alleen gevolgen voor het individu, maar heeft ook gevolgen voor al die andere mensen. Een ethische keuze houdt daar dan ook rekening mee.

Dit is de achilleshiel van de euthanasiewetgeving: de wet is strikt individualistisch en verzaakt de interpersoonlijke relaties. Euthanasie is ingrijpend voor de persoon die het aanvraagt, maar even of meer ingrijpend voor de nabestaanden. Ja, iemand die voor euthanasie kiest lijdt. Het is evenwel niet de bedoeling dat dit lijden wordt overgedragen op de familie en vrienden.

De huidige euthanasiewetgeving neigt dan ook naar egoïsme (of beter gezegd, morele blindheid). De autonome persoon vergeet dat zijn individuele verantwoordelijkheid hem/haar verplicht om de gevolgen van zijn/haar acties te bekijken buiten die van zijn/haar eigen. Autonomie versterkt het zorgethische perspectief!

De voorstanders van autonomiestreven zijn dan ook selectief in hun ethische theorie. Enerzijds verheerlijken zij het individualisme maar anderzijds schuiven ze de verantwoordelijkheid die erbij komt opzij.

Rationeel, geïnformeerd, ongedwongen?

De autonomie als centrale gedachte van de euthanasiewetgeving is problematisch op meer vlakken. De definitie ervan steunt op drie kernbegrippen: rationeel, geïnformeerd en ongedwongen. In realiteit zijn alle drie voorwaarden vaak niet vervuld.

Bij psychisch lijden is het vaak moeilijk om euthanasie als een rationele keuze te bestempelen. Het is inherent emotioneel. Bij mentaal onstabiele personen wisselen momenten van depressie en euforie soms af. De beslissing voor euthanasie hangt dan ook sterk af van die momenten. Wie gaat beslissen welke beslissing doorslaggevend is voor de euthanasieaanvraag? Er zijn testen om dit te weten, maar deze zijn niet onfeilbaar. Zulke testen zijn maar steekproeven, er is nooit 100% zekerheid. Indicaties dat er nog wel levenslust is, kunnen onopgemerkt blijven.

De dokter zelf is een persoon met invloed. Niet alleen gaat deze persoon uiteindelijk de euthanasie uitvoeren, maar (on)bewust beïnvloedt deze de euthanasieaanvraag. Een dokter kan meer of minder alternatieve opties geven en de patiënt meer of minder informeren, zijn woordkeuze en houding kan de patiënt beïnvloeden in zo'n manier dat het geen ongedwongen keuze is. Patiënten zijn mentaal niet sterk genoeg om dit te bemerken, laat staan te bestrijden.

Deze legitieme overwegingen manen aan tot voorzichtigheid in het accepteren van euthanasieaanvragen op basis van psychisch lijden. En toch worden vele dubieuze euthanasieaanvragen uitgevoerd met alle gevolgen voor de nabestaanden.

Conclusie

Het euthanasiebeleid in België is niet perfect, er zijn serieuze ethische en rationele argumenten die neigen tot introspectie. Luidruchtige dokters en filosofen die het debat in de kiem willen smoren door slagen onder de gordel zouden veel meer tegengewicht moeten krijgen. Er zullen nog meer Tom Mortieren komen. Wanneer is het genoeg?

Reacties